Strategisch risicoprofiel 2021
De door Vitens onderkende topbedrijfsrisico’s (zie Risicomanagement in het kort) worden hieronder nader toegelicht. De toelichting bevat onder meer een beschrijving van het risico alsmede de te verwachten en/of zich voorgedaan hebbende gevolgen ervan voor de continuïteit of het behalen van onze strategische doelen en agendapunten. Daarnaast geeft deze informatie over de risicobeheersing door vermelding van zowel de getroffen als de aanvullend te treffen beheersmaatregelen. Ook is een beschrijving opgenomen van onze inschatting van de trend in risicobeheersing.
Topbedrijfsrisico’s
Risico 1: Maakbaarheid van de infrastructuur
Strategische agenda
24/7 Betrouwbaar en betaalbaar drinkwater.
Risicobeschrijving en gevolgen
Door de toenemende vraag naar drinkwater is er uitbreiding van onze infrastructuur noodzakelijk. Deze vraag is zo sterk gestegen dat onze realisatiesnelheid onder druk staat. Opdrachtnemers, zoals aannemers, lukten het niet om aan onze vraag te voldoen en hierdoor zijn we niet in staat onze infrastructuur tijdig toekomstbestendig te maken. Tegelijkertijd zorgt de stijgende drinkwatervraag ervoor dat we op veel plekken te krap zitten in onze vergunningsruimte en dat de processen rondom het verkrijgen van nieuwe vergunningsruimte te traag gaan. Dit kan gevolgen hebben voor vergunningsoverschrijding en problemen geven bij het leveren van water. Het risico bestaat dat Vitens minder snel of tegen hogere kosten de opgave kan realiseren die noodzakelijk is. Om dit te monitoren heeft Vitens maakbaarheidsrisico’s vastgesteld. Er zijn twee soorten maakbaarheidsrisico’s te onderscheiden voor Vitens: risico met betrekking tot bestuurlijke maakbaarheid en technische maakbaarheid. Met bestuurlijke maakbaarheid bedoelen we de voorwaardelijkheid van winvergunningen, en technische maakbaarheid gaat over interne organisatie en capaciteit op de markt.
Risicobeheersing
Om de risico's op het gebied van de bestuurlijke maakbaarheid te beperken is Vitens op bestuurlijk niveau aangesloten bij ASV-Trajecten (Aanvullende Strategische Voorraden trajecten) van de Provincie. Een ASV-traject levert voor Vitens een (toekomstig) gebied op dat bestemd is voor drinkwaterwinning.
Om de risico’s op gebied van technische maakbaarheid te mitigeren wordt een 'resource planning' tool gebruikt om inzicht te verschaffen aan onder andere ingenieursbureaus en de aannemers over de workload die zij kunnen verwachten. Het doel hiervan is dat de de markt beter op onze vraag kan inspelen.
In het najaar van 2021 is Vitens gestart met het opstellen van een inkoopstrategie voor de bovengrondse infrastructuur en transportleidingen. Vitens is genoodzaakt tot een andere samenwerking met de markt te komen om de infrastructuur versneld te realiseren.
We hebben dit jaar gewerkt aan assetstandaardisatie die het mogelijk maakt om sneller te ontwerpen en te bouwen.
Risico-ontwikkeling
Het risicoprofiel is licht gestegen. Ondanks de effecten van zowel interne als externe maatregelen, is het risicoprofiel licht gestegen. Vitens blijft haar zorgen uiten over de infrastructuur. Vitens stelt vast dat maakbaarheid een reden is waarom wij de investeringen voor de infrastructuur niet hebben behaald. Door onevenwichtigheden in vraag en aanbod op diverse markten en de steeds complexere ruimtelijke ordening waarbinnen vergunningen moeten worden verkregen, verwacht Vitens dat dit risico ook volgend jaar het realiseren van de investeringen in infrastructuur lastig wordt. De diverse maatregelen die zijn gedefinieerd als beheersingsmaatregel worden ook aankomend jaar verder voortgezet.
Risico 2: Cybersecurity
Strategische agenda
24/7 Betrouwbaar en betaalbaar drinkwater en Meer gemak voor de klant.
Risicobeschrijving en gevolgen
Het cybersecurity-risico is niet meer weg te denken uit de bedrijfsvoering. Onze systemen en gegevens moeten goed beschermd zijn tegen invloeden van buitenaf en binnenuit. De afhankelijkheid van ICT en data wordt steeds groter en de bescherming hiervan wordt steeds belangrijker. Denk bijvoorbeeld aan onderdelen van Vitens die rechtstreeks de klant raken (productie en levering van water, klantenservice), maar ook de personeelsgegevens bij HR.
Risicobeheersing
Middels een programma-aanpak wordt een inhaalslag bewerkstelligd op het vlak van cybersecurity. De voortgang van het cybersecurity-programma en de onderliggende cybersecurity-projecten wordt bestuurd vanuit de Vitens Security Board (VSB).
Op het gebied van mensen zijn awareness-activiteiten, trainingen (o.a. CISM) en oefeningen gehouden (o.a de landelijke ISIDOOR). Diverse grote aanpassingen zijn afgerond, zoals de nieuwe Firewalls en een volledige datamigratie naar Office365. Daarnaast zijn alle overige grote structurele verbeteringen benoemd en opgenomen in projecten voor 2022.
Verder hebben we in 2021 een intern IT General Controls (ITGC) stelsel ingericht. Dankzij dit stelsel zijn we in staat om periodieke controles van onze beveiligingsmaatregelen zelfstandig uit te voeren, zonder externe auditeur.
Vitens beschikt over een extern belegd Security Operations Center, dat de Vitens-systemen dag en nacht monitort op verdachte gebeurtenissen.
Een eerste formele inspectie is uitgevoerd door de ILT die als positief is beoordeeld. Er wordt voldaan aan Wbni, Rbni en PA-norm qua opzet en bestaan van beleid, organisatie en maatregelen.
Risico-ontwikkeling
Het risico is licht gedaald (kans op optreden is gedaald door de projecten uit het cybersecurity-programma, de impact is gelijk gebleven). Het aantal en tempo waarmee ernstige kwetsbaarheden worden geconstateerd en door kwaadwillenden wordt uitgebuit, neemt toe.
De weerbaarheid van Vitens is vergroot, tegelijkertijd worden door verdergaande digitalisering, zowel aanvalsoppervlak en bijbehorende impact van een cyberincident ook groter, waardoor tegelijkertijd een opwaartse druk op het risico wordt uitgeoefend.
Het risico van phishing is wel gedaald door een groeiend bewustzijn onder medewerkers.
Risico 3: Fraude
Strategische agenda
Water voor nu en later, voorspelbaarheid
Risicobeschrijving en gevolgen
Integriteit staat bij Vitens hoog in het vaandel. Door de toegang tot geldstromen, nauwe contacten met opdrachtnemers én onvoldoende integriteitsbewustzijn kunnen medewerkers in de verleiding komen te frauderen, waardoor Vitens financiële en reputatieschade kan oplopen. Om fraudebewustzijn meer vanzelfsprekend te laten zijn, besteedt Vitens aandacht aan twee belangrijke pijlers: de zogenoemde ‘soft controls’ waarmee een omgeving wordt gecreëerd, waarin medewerkers uit zichzelf gewenst gedrag tonen en handelen in het belang van de organisatie, en de zogenoemde ‘hard controls’ waarbij beheersmaatregelen worden genomen die gewenst en ongewenst gedrag direct of indirect afdwingen.
Risicobeheersing
In 2021 is een plan van aanpak opgesteld voor het verkrijgen van inzicht in de frauderisico’s in de organisatie en de beheersmaatregelen die zijn getroffen om deze te mitigeren (hard controls). Hiervoor is een frauderisicoregister opgesteld. Ten aanzien van soft controls is eind 2021 is het thema integriteit onder de aandacht gebracht. Zo is er op een laagdrempelige manier aandacht besteed aan integriteit onder de Vitens medewerkers in de Week van de Integriteit (1 tot en met 9 december 2021), een nationaal initiatief waar Vitens partner van is.
Jaarlijks worden de frauderisico’s voor Vitens herijkt. Dit wordt uitgevoerd om aansluiting te houden bij de organisatie- en omgevingsontwikkelingen en Vitens te behoeden voor verlies aan activa en reputatieschade. In 2022 wordt verder gewerkt aan een inventarisatie van alle risico’s door de medewerkers van Vitens en wordt aangesloten bij de al opgestelde Risico Control Matrices in het SAP & Transformatie-programma.
Risico-ontwikkeling
Het risicoprofiel is licht gedaald. Dit blijkt uit de frauderisicoanalyse 2021. Het afgelopen jaar is meer aandacht besteed aan het onderwerp fraude door verschillende initiatieven tegen fraude, en het onderwerp integriteit is nieuw leven in geblazen.
In 2021 hebben zich geen externe ontwikkelingen voorgedaan die het risico positief of negatief hebben beïnvloed. We blijven in 2022 aandacht schenken aan frauderisico’s en aan integer werken.
Risico 4: Financierbaarheid
Strategische agenda
Financiële gezondheid & voorspelbaarheid en Water voor nu en later.
Risicobeschrijving en gevolgen
Vitens staat de komende jaren voor een enorme investeringsopgave. Toenemende droogte, groeiend watergebruik en thema’s als cyberveiligheid hebben hun impact op de infrastructuur. Bij de financiering daarvan wordt Vitens beperkt door het huidige systeem van winstregulering, de zogeheten WACC.
In de Drinkwaterwet staat dat een drinkwaterbedrijf jaarlijks een maximaal percentage aan bedrijfsresultaat mag genereren. Dat percentage is afhankelijk van de vooraf vastgestelde gemiddelde kostenvoet, weighted avarage cost of capital (WACC), oftewel het gewogen rendement op het vreemd en eigen vermogen.
Door de WACC-methodiek komt de financierbaarheid onder druk te staan. Door het lage rendement en de hoge investeringsopgave stijgen onze rentedragende schulden en hierdoor staan de ratio’s uit de bankconvenanten onder druk. Dit kan een probleem geven bij het aantrekken van financieringen, zorgen voor hogere financierings- en rentekosten waardoor Vitens onvoldoende in staat is haar strategische doelen te realiseren.
Risicobeheersing
Om de financierbaarheid van onze investeringsopgave te kunnen garanderen, staat financierbaarheid hoog op de agenda en wordt elk kwartaal gerapporteerd over opgestelde beheersmaatregelen:
Vitens is met de drinkwatersector via Vewin en haar aandeelhouders een actieve WACC-lobby gestart met als doel het WACC-percentage op korte termijn te bevriezen;
In de treasurycommissie wordt periodiek overleg gevoerd over benodigde financiering voor de korte en lange termijn waarbij gebruik wordt gemaakt van de investerings- en liquiditeitsprognoses voor de komende tien jaar met als doel op (middel)lange termijn ook te kunnen voldoen aan deze financieringsbehoefte;
Nauw contact met de geldverstrekkers over de ontwikkeling van regulering en verwachte benodigde financiering;
Per kwartaal wordt over de bankratio’s gerapporteerd;
Periodieke toetsing van het bestaande financiële beleid aan veranderende wet- en regelgeving;
Per 1 januari 2022 is een Treasury manager gestart;
Deze Treasury manager zal zich bezig houden met de Treasury organisatie binnen Vitens; en
Om te kunnen voorzien in de financieringsbehoefte aankomende jaren, zal de Treasury manager een financieringsstrategie en -framework opstellen.
Risico-ontwikkeling
Het risicoprofiel is licht gedaald. De WACC-lobby heeft geresulteerd in enkele aanpassingen in de WACC-methodiek waarbij de WACC voor de periode 2022-2024 is vastgesteld op 2,95%. Dit zorgt voor wat lucht bij de waterbedrijven, die hiermee, op korte termijn, makkelijker kunnen voldoen aan de financieringsbehoefte. De verwachting is dat Vitens hierdoor voor deze periode kan voldoen aan de bankconvenanten en haar benodigde investeringen kan financieren.Voor de lange termijn gaat het Ministerie een onderzoek uitvoeren naar de financiële gezondheid van de drinkwaterbedrijven. Vitens zal met de drinkwatersector en haar aandeelhouders en stakeholders (IPO, VNG) de WACC-lobby voortzetten, zodat de financiële gezondheid van de drinkwaterbedrijven wordt gewaarborgd.
Risico 5: Drukte in de ondergrond
Strategische agenda
Voldoende beschikbare en schone bronnen
Risicobeschrijving en gevolgen
Vitens is niet de enige partij die de ondergrond gebruikt. De ondergrond wordt in toenemende mate gebruikt voor andere opgaven, zoals opslag van energie en warmte. Dit brengt risico’s met zich mee voor de grondwaterkwaliteit van onze drinkwaterbronnen. Vanwege de nog onbekende en moeilijk te beheersen risico’s pleit Vitens voor functiescheiding. Dit betekent: geen aardwarmte (geothermie en bodemenergie) in gebieden bestemd voor drinkwater. Voor de beheersing van het risico is het met name van belang dat de overheden primair de drinkwaterbelangen borgen in hun beleid en wet- en regelgeving.
De risico’s verschillen in aard en urgentie: van bestuurlijke drang tot acute problemen met kwaliteit. Bij onvoldoende resultaten kan dit leiden tot een lager beschermingsniveau, gedwongen acceptatie van een lagere kwaliteit van bronnen en het verlaten van bestaande locaties of het niet kunnen ontwikkelen van Aanvullende Strategische Voorraden (ASV).
Een ander nieuw risico is drukte in de ondergrond onder straatprofielen, waardoor opwarming van de grond plaatsvindt. De opwarming heeft een slechte invloed op de kwaliteit van het drinkwater in de leidingen.
Risicobeheersing
Samen met de provincies binnen het voorzieningsgebied heeft Vitens ook het afgelopen jaar gewerkt aan de drinkwaterstrategie 2040-2050. Zo loopt een proces om te komen tot aanwijzing door de provincies van Aanvullende Strategische Voorraden (ASV’s) en actualisatie van het grondwaterbeschermingsbeleid. Dit moet bijdragen aan de realisatie van de energietransitie en het borgen van de drinkwatervoorziening, dus ook bij extreme ontwikkeling van de drinkwatervraag van 30%.
Provincies en drinkwaterbedrijven hebben het grondwaterbeschermingsbeleid herijkt en bouwstenen ontwikkeld om het grondwaterbeschermingsbeleid te actualiseren en te versterken. Voor ASV-gebieden is een afwegingskader opgesteld om tot een goede bescherming te komen met een verantwoorde ruimteclaim zonder andere belangen onnodig te belemmeren.
In Regionale Energie Strategieën (RES1.0) is nog vooral aandacht voor gebruik van zon- en windenergie. In warmtevisies en RES2.0 wordt een grotere rol verwacht voor aardwarmte.
Drinkwater staat nog onvoldoende op de duurzaamheidsagenda. Vitens houdt daarom actief contact met belangrijke partijen op het gebied van drukte in de ondergrond. Zo hebben we overleg met landelijke -en regionale overheden, de geothermiebranche en initiatiefnemers van geothermieprojecten. Vitens is niet tegen geothermie, maar pleit wel voor een goede afstemming en functiescheiding. Dit is ook de inzet geweest van een succesvolle gezamenlijke lobby met branchevereniging Vewin.
Risico-ontwikkeling
Het risicoprofiel is licht gestegen. Dit ondanks onze inspanningen met betrekking tot het vaststellen van drinkwaterstrategieën met Aanvullende Strategische Voorraden binnen het voorzieningsgebied van Vitens in 2021. Een belangrijke mijlpaal voor Vitens is dat de Aanvullende Strategische Voorraden toekomstige bronnen zijn voor drinkwater en het bijbehorende beschermingsbeleid in de provinciale omgevingsvisie en -verordening gekoppeld worden aan elkaar. De risico-inschatting van Vitens is dat het risico, ondanks de urgentie en dynamiek, op bovengenoemde ontwikkelingen op gebied van energie voor zowel onze bronnen als de leidinginfrastructuur zelfs groter is geworden.
Risico 6: Adaptief vermogen
Strategische agenda
Aantrekkelijk werkgeverschap, Water voor nu en later
Risicobeschrijving en gevolgen
Door de omvang en hoeveelheid veranderingen die op ons afkomen, kunnen we ons als organisatie mogelijk onvoldoende snel aanpassen waardoor we niet voldoende in staat zijn onze strategische opgaven te realiseren. Denk hierbij aan omvangrijke en veranderende wet- en regelgeving, te grote of te veel ambities tegelijkertijd en gebrek aan executiekracht of besluiteloosheid.
Risicobeheersing
Op 1 januari zijn we gestart met een nieuwe manier van werken. Eerstelijnsmanagers en directie werken kortcyclisch samen, wat betekent dat ze continu doelen, resultaten en acties op elkaar afstemmen. Hiervoor wordt de 3458 methodiek gebruikt. Hierbij wordt rekening gehouden met beschikbare capaciteit en mogelijk nieuwe omgevingsinvloeden. Zo is er bijvoorbeeld extra inzet op capaciteit voor de opgave rond de winvergunningen. Dit jaar is een nieuwe methodiek van Strategische Personeels Planning (SPP) geïntroduceerd. Hierbij wordt zowel kwalitatief als kwantitatief gekeken naar de huidige bezetting en deze wordt afgezet tegen verwachtingen voor de toekomst.
Risico-ontwikkeling
Het risicoprofiel is gedaald. We worden steeds beter in de 3458 methodiek. Hierdoor zijn we beter in staat om te prioriteren en fundamentele keuzes te maken over wat we wel en niet doen.
Uit de meting welbevinden blijkt dat het percentage medewerkers dat de werkdruk als goed ervaart, is gestegen van 52,2 (juni) naar 64 (eind oktober-begin november).
Ondanks de coronaperikelen heeft Vitens afgelopen jaar laten zien adaptief te kunnen zijn.
Risico 7: Beschikbaarheid productiecapaciteit en bronnen
Strategische agenda
Voldoende beschikbare schone bronnen en 24/7 Betrouwbaar en betaalbaar drinkwater.
Risicobeschrijving en gevolgen
Beschikbaarheid van voldoende (schone) bronnen en productiecapaciteit zijn noodzakelijk om nu en in de toekomst onze leveringszekerheid te borgen. Vitens heeft extra bronnen en vergunningen nodig om aan de toenemende vraag te kunnen voldoen, daarnaast staat de duurzame inpassing van enkele bestaande bronnen onder druk als gevolg van klimaatverandering.
Beschikbaarheid van voldoende schone bronnen is een potentieel knelpunt, omdat we afhankelijk zijn van onder andere provincies en waterschappen, voor het verkrijgen van winvergunningen. Dit vraagt goede afstemming met deze instanties om maatschappelijk draagvlak te verkrijgen voor de benodigde extra vergunningen. Denk hierbij ook aan tijdige en adequate bestuurlijke afspraken ten behoeve van wincapaciteit en het voorhanden hebben van noodscenario’s.
Vitens merkt dat vergunningsprocedures lang duren door onder andere conflicterende wetgeving en lokale weerstand. Het is belangrijk om lokaal de vraag en het aanbod goed te matchen, daarom willen we meer inzicht in vraagontwikkeling op balansgebiedniveau, de daarbij horende beschikbare hoeveelheid water en kwaliteit hiervan. Vitens stuurt ook aan op watergebruik waarbij alleen de drinkwater toepassing echt noodzakelijk is.
Risicobeheersing
Vitens zet in op enkele beheersmaatregelen voor de korte en lange termijn. Ook zet Vitens in op het terugdringen van de drinkwatervraag.
Water dat je niet verspilt of niet hoeft te leveren doordat klanten bewust omgaan met hun waterconsumptie zijn een eerste beheersmaatregel om de vraag aan te kunnen. Wij vragen aandacht voor waterbesparing door bewustwordingscampagnes en geven tips aan onze klanten over zuinig watergebruik. Voor de toenemende vraag op de lange termijn werkt Vitens samen met partners en stakeholders om water te besparen door pilots op het gebied van watervriendelijk bouwen. Tot slot heeft Vitens zelf een actieplan om de NIRG (Niet in rekening gebracht verbruik) terug te dringen, door lekken op te sporen en snel te verhelpen.Vitens doet een dringend beroep op de provincies en gemeenten om bij vergunningsprocedures het drinkwaterbelang zwaar te wegen of zelfs doorslaggevend te maken. Met een brief gericht aan het bestuur van provincie Overijssel vragen wij bestuurlijk aandacht voor de urgentie voor de drinkwaterlevering op de korte- en lange termijn. Ook hebben wij in diverse media aandacht gevraagd voor de vergunningsproblematiek in relatie tot de drinkwaterlevering.
We hebben de technische -en organisatorische knelpunten in de drinkwatervoorziening in kaart gebracht en beheersmaatregelen getroffen om ervoor te zorgen dat we voorbereid zijn op de komende zomers. De afgelopen jaren is een aantal onttrekkingsvergunningen overschreden. Daarom zijn in de infrastructuurplannen bouwstenen ontwikkeld om de vergunning, inclusief reserves, binnen nu en 2028 op orde te krijgen. Een bouwsteen betreft een project waar we werken aan uitbreiding van onze capaciteit. Voor de realisatie van de belangrijkste bouwstenen is een goede basis gelegd met betrokken stakeholders. In Gelderland zijn, in co-creatie met waterschappen en provincie, de eerste stappen gezet naar een duurzame drinkwatervoorziening en om een een duurzaam watersysteem te realiseren.
Ook werken wij aan een toekomstbestendige infrastructuur. We hebben hiervoor de langetermijnvisie voor de komende dertig jaar aangescherpt. Vitens doet onderzoek naar locaties waar op een duurzame manier drinkwater gewonnen kan worden met zo min mogelijk impact op de omgeving. Hiermee verwachten wij in de toekomst winningen die te veel verdroging veroorzaken te kunnen ontzien.
Vitens zet voor de lange termijn in op vier strategische harten in haar distributiegebied. Hierin centreren wij de drinkwaterwinning. In 2021 zijn de eerste onderzoeken afgerond naar de haalbaarheid van een grote winning. Een grootschalige winning lijkt mogelijk op de Veluwe (in combinatie met grootschalige infiltratie), in zuidelijk Flevoland, in het rivierengebied en langs de IJssel (IJsselvallei). Voor de IJsselvallei startte Vitens met een voorbereiding voor een pilot voor de zuiveringstechnologie en het gebiedsproces. De initiatieven zijn inmiddels ook gedeeld met de betrokken bestuurders. In co-creatie werken wij aan de uitwerking van de plannen voor de toekomstige winningen.
Vitens werkt samen met verantwoordelijke overheden om het watersysteem toekomstbestendig te maken met onder andere het concept Panorama Waterland, dat in twee gebieden wordt uitgewerkt.
Risico-ontwikkeling
Het risicoprofiel is gelijk gebleven. De impact van klimaatverandering door de aanhoudende droogte wordt groter, waardoor de piek in de vraag toeneemt en winningen onder druk komen te staan. Winvergunningen moeten hierop aangepast worden. De urgentie bij onder andere provincie en waterschappen voor win- en omgevingsvergunningen is inmiddels gedeeld. Wij hebben op een aantal kritische reservebouwstenen de versnelling ingezet als gevolg van de gestegen prognose. Tevens versnellen we op een aantal langetermijnontwikkelingen, zoals de ontwikkeling van de strategische harten IJsselvallei en Midden Nederland, zodat er water blijft voor nu en later.