Bescherming grondwaterbronnen 

Grondwater is onze primaire grondstof. Het beschermen van grondwaterbronnen is daarom een belangrijk thema voor Vitens. De kwaliteit van onze bronnen staat steeds meer onder druk. We hebben te maken met toenemende vervuiling, onder meer door opkomende stoffen, zoals PFAS. Ook restanten van bestrijdingsmiddelen en nutriënten bedreigen onze bronnen. Daarnaast vormt de opkomst van bodemenergiesystemen, zoals geothermie en warmte-koudeopslagsystemen (WKO’s), een risico vanwege de kans op vervuiling. 

Verontreinigingsindex 

De Verontreinigingsindex geeft een indicatie van de mate van verontreiniging van de grondwaterbronnen. De index geeft het verschil aan tussen de huidige situatie en de bronwaarden (streefwaarden die Vitens hanteert voor het ruwe water). Deze KPI is bedoeld om trends op de lange termijn te tonen en dient als hulpmiddel bij gesprekken met overheden om bijvoorbeeld bestuurlijke afspraken te maken over het beschermen van grondwater en de handhaving hiervan.  

De index laat zien hoeveel van welke stoffen in het water voorkomen. Hoe hoger de index, hoe hoger het aantal ongewenste stoffen en/of de concentraties daarvan. De stoffen zijn onderverdeeld in vier groepen: macroparameters (nitraat, sulfaat, hardheid), bestrijdingsmiddelen, geneesmiddelen en overige industriële stoffen. Deze stoffen worden gemeten op elk van onze winlocaties. Een uitkomst van 0 betekent dat er voor die stof geen overschrijding van de bronwaarde is. Een uitkomst van 100 betekent de hoogste mate van overschrijding. Per winlocatie tellen we van alle stoffen de overschrijdingen op. Vervolgens nemen we het gemiddelde van alle winlocaties. Dit is de Verontreinigingsindex.

De betekenis van de index ligt vooral in het kunnen volgen van de trend van jaar tot jaar. Zijn we op de goede weg of niet? Is er extra aandacht nodig voor bepaalde bronnen, stoffen of ontwikkelingen? De absolute waarde van de index is dan minder van belang. Per jaar kunnen bovendien nieuwe stoffen of stofgroepen worden meegenomen in de Verontreinigingsindex.

Naast de mate van verontreiniging op totaalniveau, halen we ook veel waarde uit het monitoren van overschrijdingen op bron- en stofgroepniveau. Stel dat er nieuwe overschrijdingen van stoffen worden waargenomen, dan kan dit aanleiding zijn om in gesprek te gaan met de provincie, met als doel na te gaan waar de overschrijding vandaan komt en wat gedaan kan worden om verdere verontreiniging van de bron tegen te gaan.

We hanteren bij het streven naar een schone bron 2 ambitieniveaus: een ambitie voor de korte termijn en een ambitie voor de lange termijn, elk met een eigen lijst van bronwaarden. Zo berekenen we 2 verontreinigingsindices:  

• VI-KT (korte termijn)  

Bij de VI-KT kijken we naar stoffen en stofgroepen die we aantreffen in ons ruwe water. Bevinden deze zich in een concentratie boven de streefwaarde voor de korte termijn (2030), dan beschouwen we de stoffen als een verontreiniging. De bronwaarden voor de korte termijn sluiten aan bij de drinkwaternormen die gelden voor geproduceerd drinkwater, waarbij alleen rekening gehouden worden met de verwijdering door een eenvoudige zuivering. 

• VI-LT (lange termijn) 

Bij de VI-LT kijken we naar dezelfde stoffen en stofgroepen als in de VI-KT, alleen hanteren we hierbij een strengere streefwaarde, namelijk 10 maal lager dan die voor de korte termijn. Hierdoor kunnen we zien welke stoffen of stofgroepen op de lange termijn (2050) mogelijk een probleem kunnen gaan opleveren. 

Early Warning 
Naast het meten van stoffen in onze bronnen kijken we ook naar stoffen die zich in de ondiepere ondergrond bevinden. Aan de hand van deze Early Warning-metingen zien we welke stoffen we in de toekomst mogelijk in onze bronnen verwachten. Door dit nu al in beeld te hebben, kunnen we vroegtijdig maatregelen nemen en zien we mogelijk ook binnen een paar jaar resultaat van deze maatregelen.  

Resultaten 

Toelichting 
In 2023 is een aantal stoffen uit de PFAS-groep toegevoegd. De impact hiervan is vrij beperkt gebleven, voor VI-KT nihil en voor VI-LT circa 2%.

De resultaten voor de Verontreiningsindex korte termijn laten een kleine stijging zien ten opzichte van vorig jaar. Hiermee is de doelstelling niet behaald. De Verontreinigingsindex lange termijn laat een kleine daling zien, waarmee de doelstelling is behaald.

Het doel van de Verontreinigingsindex is dan ook om veranderingen in de trend te kunnen laten zien. Over de afgelopen jaren zien we slechts kleine veranderingen in verontreinigingen op totaalniveau. We meten de Verontreinigingxindex nog maar een aantal jaren, waardoor we nog geen uitspraken kunnen doen over de significantie van trendmatige veranderingen. Desalniettemin is er voortdurend reden tot zorg over het grote aantal stoffen dat in de drinkwaterbronnen wordt gevonden, ondanks de inspanningen van overheden en bedrijven om emissies van verontreinigingen terug te dringen. 

De tool wordt in 2024 doorontwikkeld, waardoor we volgend jaar meer hopen te kunnen zeggen over trendmatige ontwikkelingen en ontwikkelingen op stofgroepenniveau.

Initiatieven 2023 

• We voerden gesprekken met provincies in ons voorzieningsgebied over verontreinigingen of activiteiten die de kwaliteit van onze bronnen bedreigen. Denk aan lozingen van afvalwater, gebruik van bestrijdingsmiddelen en de winning van bodemenergie in beschermingsgebieden, zoals geothermie. Deze gesprekken hebben als doel de bewustwording te vergroten over de noodzaak van het nemen van maatregelen om de waterkwaliteit te verbeteren. Bijvoorbeeld door strengere handhaving, maar ook door (uitvoering van) landelijk en provinciaal beleid. 

• Het op de agenda krijgen en houden van bronkwaliteit bij uitvoeringsprogramma’s, gebiedsdossiers en stakeholders. Dit deden we onder meer bij werkbezoeken en landelijke bijeenkomsten.  

• In 2023 is de Verontreinigingsindex als aanbevolen hulpmiddel meegenomen in het nieuwe Protocol gebiedsdossiers en uitvoeringsprogramma’s drinkwaterwinningen van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. Vitens maakte zich hier de afgelopen jaren sterk voor. 

• Door gesprekken met lokale stakeholders, zoals gemeenten, waterschappen en agrariërs, probeerden we het bewustzijn te vergroten over het belang van een schone bodem, de samenhang tussen grond- en oppervlaktewater en de impact van bepaalde activiteiten en stoffen.  

Vooruitblik 

• We willen de uitkomsten van de Verontreinigingsindex en Early Warning-metingen gebruiken voor betere analyses over de herkomst van stoffen. Hierbij zoomen we per gebied in op welke stoffen we aantreffen, in welke concentraties ze voorkomen en wat de (mogelijke) bron is. Deze inzichten moeten leiden tot gerichtere maatregelen. 

• Samen met andere drinkwaterbedrijven gaan we meer inzoomen op PFAS. De laatste jaren is steeds meer bekend over de aanwezigheid en schadelijkheid van deze stoffen, ook voor drinkwater(bronnen). Enerzijds ligt de focus van de sector op het aanpakken van de vervuiler en een totaalverbod op PFAS. Tegelijkertijd moeten drinkwaterbedrijven kijken hoe ze hun zuivering hierop kunnen inrichten. 

• We blijven aandacht vragen voor het breder gebruik van de Verontreinigingsindex, bijvoorbeeld door provincies, waterschappen en andere drinkwaterbedrijven.